Oбожението како цел на нашиот живот – Игумен Гаврил (прв дел)
Пролог
Темата за која сакаме да проговориме е суштинска тема во (или поточно за) животот. Не само христијански, и не само православен, туку сеопфатно, на човечкиот живот. Сите ние сме создадени од Бог и сите ние имаме едно предзначение да се соединиме со Бог, односно да се обожиме, а тоа се остварува само преку стекнувањето на благодатта на Светиот Дух. Значи, обожението, односно восовршувањето или поточно Боговподобувањето е цел и центар на човековиот живот, за коешто Бог го создал човекот.
Ние сме од Бог и заради Бог создадени и само со Него можеме да бидеме исполнети. Бог е наш создател, родител, близок и пријател. Тој е нашата надеж, радост и утеха. Тој е нашата цел и наше се. Ние треба да имаме само добра волја, правилно да го употребиме дарот на слободата за градење на нашата личностна и љубовна заедница со Бог и да се подвизуваме во таа насока, а се друго е дело на Божјата благодат која ни соодвејсвува. Без Бог и без Божјата благодат ништо не можеме да направиме.
Како круна на Божјата креација сме создадени, според образот и подобието Негово. Образот Божји е печатот Божји врз нас. Главна карактестика за образот Божји во човекот е неговата словесност (разумност), безсмртност, љубов и слобода. Подобието, пак, е нашето лично восовршување и градење на вечна, љубовна и слободна заедница со Бог, односно Богосоединување или обожување.
„Обожението е средба со љубовта: Божјата која слегува и човечката која се искачува“ св. Максим Исповедник
За жал тој дар, уште на почетокот, неблагодарно сме го отфрлиле и сме отпаднале од таа блажена и љубовна заедница со Бог. Оттогаш наваму е потребен напор (подвиг) многу поголем и потежок од пред тоа за најпрво, да се вратиме во првобитната состојба човекова, а потоа и да напредуваме во восовршувањето според подобието Божјо. За „да се дојде до тој степен, неможе секој веднаш, ниту е лесно; дури после многу предходни трудови и подвизи, по многугодишно усрдие, по испитување и различни искушенија е возможно да се постигне степенот на совршеното безстрастие. Само на тој начин, вистински во секој труд и самоистоштување, од како благодушно ќе ги поднесе сите искушенија човекот, конечно, станува подобен на великите почести, на духовните дарованија и на Боженственото богатство, и дури потоа станува наследник на Небесното Царство„ вели пр. Макариј Египетски.
Ако не го стекнеме богоподобието може да кажеме дека не сме ја достигнале целта на нашиот живот.
Антрпополошки аспект
Човекот е создаден од Бог и своето постоење го остварува единствено во Бог. Во Својот творечки акт, Бог, од сите соданија, само човекот го создал според Својот лик и подобие. Во самиот божествен образ(лик) се содржи и божественото подобие, кое човекот треба да го достигне и за кое тој е повикан. За да ја достигне таа цел, во природата на човекот е всаден голем потенцијал, сили и способности. Од моментот кога е створен, природно му е на образот (човекот) да тежи да се приближува кон својот првообраз (Бог). Движењето, подвигиот , односно, восовршувањето од ликот до прволикот е вподобување на Бог или обожение.
Образот Божји во човекот не се поврзува само со една страна на неговата природа, ниту со еден поединечен аспект, туку се изразува и пројавува преку целото човечко битие, телото, душата и духот. Овие три компоненти се нераскинливо поврзани помеѓу себе и со Бог. Бог му вдахна животворен Дух на човекот и тој постанува жива душа, и како што духот ја оживотворува душата, така и душата го оживотворува телото. И телото човеково исто така е содадено според образот Божји и тоа е оспособно да учествува во благодатниот живот на Духот и да го вкуси божественото.Телото е храм на Светиот Дух, пребивалиште Божјо.
Срцето е центар на психофизичкото битие на човекот. Во срцето се наоѓа суштината на умот. Кога Бог го создал човекот, неговиот ум пребивал во срцето и непрестајано заедничарел со Бог. Оваа природна врска била нераскинлива сe до паѓањето на Адам во грев. Тогаш доаѓа и до расцепување на човековата личност, тогаш се раскинува природната врска помеѓу умот и срцето. Во срцето продре гревот и тоа беше извалкано од страстите, а енергијата на умот излезе од својата суштина (срцето) и почна да талка по надворешното и грешното помрачувајќи се.
Човекот во Рајот беше во состојба на просветление, чист по срце и просветлен по ум. Адам на своето лице и срце имаше сјајна слава и радост , му беше пријател на Бога, пребиваше во чистота, владееше над природата, царуваше над своите помисли и блаженствуваше во животот. Слободата, која на човекот му беше дарувана за да напредува во своето восовршување во Бог, а со која имаше можност и да го отфрли, тој ја искористи против себе. Ја прекрши единствената заповед и одпадна од Бог, лишувајки се од Божјата благодат. Со падот самиот себе се лиши од моќта на заедничарењето со Бог и учествување во Неговиот живот. Одпадна од својата природна состојба и влезе во противприродната. Беа повредени сите делови на неговиот духовно-телесен состав: духот, наместо да се стреми кон Бога, стана душевен, страстен, душата падна под власта на телесните нагони , а телото ја загуби неговата леснотија, се претвори во тешка телесна плот.
Со одвојувањето на животворниот Дух Божји од душата, човекот станува смртен и повторно само со благодатта на Духот Божја оживува секоја душа. Сепак, образот Божји во човекот не беше изгубен по падот. „После прародителскиот грев, губејки го животот според подобието Божјо, човекот не го изгуби и животот според Неговиот образ“, вели св. Григориј Палама. Бог не престана да се грижи за човекот и после падот. Со воплотувањето на Синот Божји Кој, постана и син човечки, односно потполн човек по природа, Бог го подигнува човечкото битие од грев и повторно му даде божествен живот. Бог му даде можност на човекот да ги собере расејаните делови (составки) на неговата природа и повторно да постане потполн човек и да се обожи.
Догматски аспект
Обожението е врвна духовна состојба, на која се повикани сите луѓе:„ Господ не создаде за да станеме учесници во Божјата природа (2 Петр, 1,4) и учесници во Неговата вечна суштина, и да бидеме слични на Него (за споредба 1 Јн. 3,2) по благодатното обожение заради кое се е устроено и се пребива“ , вели св. Максим Исповедник.
Нашето соединување со Бог, неможе да биде по суштина, затоа што еден е Бог по суштина. Бог е несознатлив и непричестлив, нам, по природа. Он е Создателот, а ние сме Негови созданија (творенија). Нашето соединување се случува преку несоздадените енергии Божји, преку кои, нам, Бог ни се прави приемчив за заедничарење. Затоа кога велиме: „обожување“, „бог по благодат“, „посинување“, или „учесници во Божјата природа“, се мисли на заедничарење со Бог, не по суштина, туку со енергијата Божја, односно, благодатта Божја.
Бидејки Бог е недостапен по суштина (транцедентен) ни го испрати Својот единороден Син, Словото Божјо, Кој доброволно прифати да се смири и прими облик на човек, воплотувајки се од Пречистата и Преблагословена Мајка наша, Секогаш Дева Марија,Богородица, на која и должиме најмногу за нашето спасение, и постана Човек, поточно Богочовек. Соединувајки ги во себе двете природи, Божјата и човечката во едната неповторлива ипостас, личноста на Богочовекот Исус Христос, Бог ја подигна и обожи нашата паднатата човечка природа.
Со Неговото воплотување и исполнувањето на Домостројот Божји за спасение на човекот, ја основа Црквата како тело Негово, и нам ни даде можност за потполно партиципирање во Божествениот живот, во Божјата природа, преку неговите благодатни енегргии во Неа. Затоа Богочовекот Исус Христос е посредник меѓу Бог и луѓето и нема спасение надвор од Него, односно од Неговата Света Црква. Според тоа, Христос е нашата eдинствена цел и критериум. Ова соединување според енергија, во Христос, во Неговото тело – Црквата, им станува достапно на сите оние што учествуваат во светите тајни на Светиот Дух.
Аскетско-исихастички аспект
По вознесението Господ Исус Христос ги испраќа своите свети ученици и апостоли да одат и да го проповедаат Евангелието на секој народ и да ги крстат во името на Отецот и Синот и Светиот Дух, та кој ќе поверува и се крсти да биде спасен.
Крштението е наше раѓање за Христос, обновување на образот Божји и примање на нашето вистинско битие и нашата вистинска природа. Преку крштението човекот го прима новиот живот, ја прима полнотата на Божјата благодат во своето срце. Тоа е облекувањето во бело, во светлина, во Самиот Христос (вие кои во Христа се крстивте, во Христа се облековте – Гал.3,27), облека за која се задолжуваме да ја чуваме преку целиот наш живот, и таа е истата свадбената облека како знак на распознавање (услов) за влез во Царството Небесно.
Според светите Отци, Духовниот живот има три степени, според тоа и три дејствија на благодатта и три состојби на нашето битисување и три благодатни дарови и три вида на молитва. Најмогу за тоа пишува преподобниот Старец Јосиф Исихаст, возобновител на акетстко – исихастичкото монаштво на Света Гора, а преку неговите духовни чеда и во целиот денешен свет, а најпрецизен во овие категоризирања е нашиот Митрополит Струмички Наум, возобовител на македонското монаштво и верен последовател на Старецот. Од нивните списи, ние ќе издвоиме:
Духовниот живот има три степени, очистување, просветление и обожение, па и благодатта делува согласно нив: очистувачка, просветлувачка и обожувачка – благодат на совршенство. Разликуваме и три типа на молитва, умна, умно – срдечна и непрестана благодатна умно – срдечна молитва. На три начини на битисување се дели и животот: на против природен, природен и натприроден. Во рамката на овие три дела, човекот се движи, се искачува и паѓа. Постојат и три големи благодатни дарови, кои човекот може да ги добие: созерцание, љубов и безстрасност.
Првиот степен, се нарекува период на очистување на срцето од страстите. Во него дејствува очистителната благодат, која во исто време помага во самото очистување на срцето од страстите. Тој облик на благодат предизвикува непрестајно покајание. Се што човекот прави, произлегува од благодатта, дури и ако не е свесен дека ја поседува. Ништо од тоа не е наше. Таа сето тоа го работи во тајност. Ако имаме ревност и самоодрекување, Бог ќе не вознесе до степен на созерцание, после кој следува просветлување со Божественото познание, за на крајот во извесна мера да ја прими и безстрасноста. Ако станат ладни нашата ревност и срдечноста, тогаш се прекинува и дејството на благодатта. Со други зборови, оној што се моли, внатре во себе, треба да го почуствува присуството на Божјата енергии.
Вториот степен од духовниот живот се нарекува период на очистување на енергијата на умот. Во него, вториот облик на благодат се нарекува благодат на просветлување. Во доволно очистеното срце се вселува благодатта Божја и таа молитвено го привлекува умот и во него се раѓа умно-срдечната молитва. Со овој степен на благодат, човекот ја прима светлината на познанието и се вознесува до степен на Боговидение. Тоа е прозрачниост на умот, светлина, чистота на мислите и длабочина на познанието.
Третиот степен е посетата од благодатта на восовршување и тоа е навистина голем дар и голема тајна. Тогаш човекот се наоѓа целиот во восхит, целиот во Светлина и како што железото бива обземено од огнот и станува жар, топлина, светлина, а притоа негубејќи ги своите својства на железо, така и човекот кој според зборовите на св. Ап. Павле е вознесен до „третото Небо“, пребива во Богосоединение притоа не губејки се себе како човек и како личност.
Очистителната благодат, се споредува сo блескањето на ѕвездите, додека пак, благодатта на просветление е слична на полната месечина; меѓутоа, благодатта на совршенството – созерцанието, се споредува со пладневното сонце.
Кога ќе го достигнеме тој дар на чистота и совршенство, како што велат светите Отци, тогаш завршуваат борбите. Тогаш е време на берење на плодовите.
Услови за стекнување на благодатта на Светиот Дух
Најпрво треба да му се посветиме на Бог во извршувањето на Неговата Волја. За да продејствува благодатта во нас, потребно е во се да му се предадеме на Бог и за се да му благодариме. Не треба да ја бараме својата волја која, заради падот, знае и да е погрешна, туку на Божјата, Кој е нашиот татко и создател и тој најдобро знае што ни е потребно за спасение.
Нашиот пад, а со тоа и сокривањето на благодатта во нас се состои во нашата гордост, односно себељубивост или попрецизно, поставувањето на самите себе си на местото од Бога. Со падот, човекот се отстранил од Бог и го поставил своето јас пред Божјата волја. Затоа сега треба да го направиме обратното. Потребно е да се откажеме од своето гордо и паднато јас и во се да му се предадеме на Бог во послушност и благодарење, преку чистотата на православната вера, и исполнувањето на заповедите Христови.
Ако сме вистински христијани, тогаш треба и вистински да живееме христијански. Односно да го усогласиме нашиот живот според животот Христов, а тоа значи во целост да ги исполнуваме Неговите заповеди и Евангелието. И тоа не само некои и понекогаш, туку треба да се трудиме да ги исполнуваме сите и во секое време. Господ Исус Христос преку неговиот живот и слово ни оставил пример во секој сегмент од нашиот живот како правилно да постапуваме. Со исполнување на заповедите, односно со согласување на нашиот живот според Христовиот, ние се вподобуваме на Него и полека се чисти нашата енергија и со благодатта Божја соучествуваме во Божествениот живот и на тој начин стануваме посигурни.
Според зборовите Христови во заповетта за љубовта се сведуваат целиот Закон и Пророците, та кој ја исполнува таа една заповед го исполнува и цело Свето Писмо, а кој не ја исполнува и него не го исполнува благодатта Божја.
Св ап. Павле ќе рече: Ако љубов немам ништо не сум…ништо не ми користи (1Кор.13) затоа Возљуби го Твојот Господ Бог со сето свое срце, со сета своја сила, со сиот свој разум, и другата која е слична на првата, Возљуби го својот ближен како себе си. (Мат. 22, 37-39)
Прв и најголем услов, значи, е љубовта кон Бога и кон ближниот, без разлика кој и да е. Ако немаме љубов кон само еден и не постапуваме со законот на Христовата љубов Кој се распна за нас грешните, тогаш немаме љубов ниту кон Бога, тогаш сме како незнабожците и немаме ништо со благодатта.
Св. Никодим Светогорец вели дека е благословено да се стремиме кон совршенство, но за тој подвиг треба да бидеме спремни да вложиме труд, пот и борба. Мора да се принсе жртва на Бога и целосно да му се предадеме. Во се да се трудиме да се откажуваме од својата волја и да ја исполнуваме само Божјата волја, да се оградуваме од секое зло и да твориме само добро.
Трперливоста не треба да не напушта. Светите Отци нашата состојба ја споредуваат со огледало врз кое паднало прашина, кал, поточно нечистотија. За повторно да блесне одлесокот од огледалото и во него јасно да се огледаме, мора да ја отсраниме сета нечистотија од него. Така е и со крштенската благодат во нашите срца, која е затрупана од нашите гревови и страсти. Затоа е потребен подвиг, напор да ја отстраниме сета нечистотија од него. Треба да сме свесни дека ова е долг и трпелив пат, затоа треба неуморна истрајност и цврста волја. Колку ќе биде долг тој процес, пред се зависи од нас, од нашето покајание.
Покајанието е состојба на осознавање на нашата падната природа и решеност да го промениме нашиот живот. Колку подлабоко и поискрено го доживуваме падот како личен грев, толку е поискрен нашиот вапај и однос кон Бог. Покајанието е како оган кој ги согорува нашите гревови. Колку е поголемо нашето покајание, толку побргу ќе се исцелиме од гревовите и страстите и толку побрзо ќе ја актуелизираме крштенската благодат во нас..
Митрополитот Струмички Наум за тоа ќе рече: Господ Исус ни го покажува патот по кој треба да одиме за да се ослободиме од заробеноста од прекумерната грижа за световното: „Но барајте ги најнапред Царството на Бога и Неговата правда, и се ова ќе ви се придаде“. Тоа е подвиг, за севкупна проемена на нашиот живот, сето она што досега сме го правеле наопаку, сега да го исправиме. Или затоа што сме се одомаќиниле во својата падната состојба, сето она што досега сме мислиле дека во животот го правиме исправно, сега да го испревртиме наопаку. Тоа е бунт. Тоа е радикално оттргнување од земното и стремеж кон небесното. Тоа е подвиг на преумување, покајание. Тоа е tour de force на восогласувањето на нашиот живот и подвиг со нивото на духовниот развој на кое се наоѓаме. Тоа е ставање на нашиот ум преку послушанието во процес на исцеление, на што се и се сведува.
Постојаната придружничка на покајанието е смирението. Смирението е основа на секоја добродетел и темел на нашиот правилен подвижнички живот во Христос. Всушност, тоа е и првото блаженство на Христовата беседа на гората: Блажени се бедните по дух, зашто нивно е царството небесно.
Да се дојде до блаженото смирение е потребен непоколеблив и постојан дух, да се испитува совеста, и да се внимава на себе и сите свои постапки, зборови, погледи, мисли и помисли. Средства за стекнување на блаженото смирение се благодарственото прифаќање на сите настани и околности во животот, сиромаштвото, болест, трепењето на маки и неправди итн.
Тоа значи дека треба да имаме континуиран акетско – исихастички подвиг кој се состои во телесен и духовен напор. Значи, нема очистување на срцето, и стекнување на благодатта, ако не се трудиме во постот, метаниите, редовното одење на Богослужби и простум стоејќи на нив и секој телесен напор кој му го принесуваме на Бога како наша жртва пред него.
Духовниот напор се состои во принудувањето на умот секогаш да пребива во смирение. Да се воздржува од секакви лоши мисли, особено во моментите на искушение. Да се просветлува со читање на Светото Писмо и делата на светите отци, особено житијата на светиите и секогаш да се има добри и светли мисли, мисли кој го љубат Бог, а потоа и секој еден.
Светите Отци се согласуваат дека сетоа предходно кажано е добро во процесот на стекнувањето на благодатта Божја и соединувањето, но молитвата, особено умната или т.н. Исусовата молитва е најсилна и најделотворна. Св. Исихиј Ерусалимски во Добротољубието заклучува: „не е возможно да се очисти срцето и да се изгонат од него непријателските духови без често повикување на (името на) Исус Христос.
Св. Игнатиј Бјанчанинов цитирајки ги преп. Калист и Игнатиј Ксантопули од Добротољубието ќе напише: Отците, споредувајќи го подвигот на Исусовата молитва со другите монашки подвизи го велат следното: иако има и други патишта и начини на живеење или, ако сакаш така да ги наречеш, други добри дела кои водат кон спасение и носат спасение на оние кои ги извршуваат и иако има подвизи и вежби што доведуваат до состојба на слуга и наемник Божји, како што кажа спасителот: „во домот на мојот отец има многу места за живеење (јн. 14,2), сепак патот на умната молитва е пат царски, пат избран. Тој е толку повозвишен и поизвонреден во однос на другите подвизи, колку што е душата во предимство пред телото.”
И старец Ефрем од Аризона ќе нагласи за значението на Исусовата молитва во процесот на единствена наша цел на земјата, стекнувањето на благодатта и царството Божјо, внатре во нашите срца: Зошто дојдовме овде? Нели дојдовме да го најдеме Бог? Нели дојдовме да ја најдеме Неговата Благодат? Нели дојдовме да најдеме мир? За да се избавиме од страстите? Со оваа молитва се постигнуват сите овие работи: од молитвата ќе дојде топлина, пламен во душата. Окако молитвата ќе ја причини оваа топлина, топлината ќе донесе повеќе молитва итн. Кога ова ќе се случи ќе видите како малку по малку слабостите изгоруваат, помислите изгоруваат, и на крај се здобиваме со чистотата на срцето. А тогаш Отецот и Синот и Светиот Дух ќе дојдат и ќе си направат живеалиште во срцето.
Степените на умствената молитва се развиваат во оној човек кој живее во светотаинското и исихастичко предание на Црквата. Срдечната молитва ја зголемува жедта за Причест, а Причеста го разгорува жарот за молитвата. Умно-срдечната молитва надвор од Литургијата и надвор од сета атмосфета на православието е незамислива.
Светата Причест соодветно делува на секого според неговите потреби. Познатиот толкувач на Литургијата, Свети Никола Кавасила тоа го објаснува: „Оваа Тајна е светлина за оние што веќе се имаат очистено од гревот, таа е очистување за оние што се чистат, а укрепување за сите оние што се борат против лукавиот и стрaстите“.
Преку светата Причест ние го примаме лично Христос и органски се соединуваме со Него. Нашето тело станува Негово тело, нашата крв – Негова крв, нашиот живот – Негов живот и обратно, со што целиот наш живот му го предаваме на Христос Бог. Ако достојно се причестуваме, тогаш Бог на нас ги излева сите Негови благодатни дарови и ние на тој начин се обожуваме.
И да не го изоставиме најважното. Во Света Православна Црква се се случува со благослов и послушание од духовен Отец. Господ Исус Христос му беше послушен на својот Отец, апостолите на Господ Исус Христос, првите христијани на апостолите и се така до денес, кога ние треба да им бидеме послушни на нашите духовни Отци. Духовниот отец е алката која не поврзува со целокупното предание во Православната Црква и не воздигнува кон Бог. Затоа секој треба да има свој духовен Отец на кого ќе му се довери во љубов и слобода. Без духовно раковоство и благослов од духовниот отец се наоѓаме во состојба на прелест – лишени од можноста за обожување и надвор од тој спасителен ланец.
Од предавањето на 9. МОYA (Македонска православна младина на Австралија под духовно раководство на о. Гаврил) семинар во манастирот св. Прохор Пчински, Донибрук, Мелбурн
